شاخص FIB-4 و کاربردهای آن در ارزیابی غیرتهاجمی فیبروز کبد: مرور مبتنی بر شواهد

چکیده

FIB-4 یکی از معتبرترین شاخص‌های غیرتهاجمی برای ارزیابی فیبروز کبد است که بر اساس پارامترهای ساده آزمایشگاهی محاسبه می‌شود. این شاخص ابتدا در بیماران مبتلا به هپاتیت C اعتبارسنجی شد، اما امروزه در بیماری‌های شایعی مانند کبد چرب غیرالکلی (NAFLD/NASH)، هپاتیت B و سایر اختلالات مزمن کبدی نیز کاربرد گسترده دارد. این مقاله مروری با استفاده از منابع معتبر، جایگاه FIB-4، ارزش تشخیصی، محدودیت‌ها و نقش آن در راهنماهای بالینی بین‌المللی را بررسی می‌کند.
فیبروز کبد یک روند پاتولوژیک پیشرونده است که در اثر آسیب مداوم کبد ایجاد می‌شود. تشخیص و درجه‌بندی صحیح فیبروز اهمیت بالینی زیادی دارد، زیرا میزان فیبروز با پیامدهای مهمی مانند سیروز، نارسایی کبدی و کارسینوم هپاتوسلولار مرتبط است. با وجود اینکه بیوپسی کبد استاندارد طلایی تشخیص فیبروز است، اما تهاجمی بودن، خطای نمونه‌برداری و هزینه بالا موجب شده است که شاخص‌های غیرتهاجمی جایگاه مهمی در تصمیم‌گیری بالینی پیدا کنند. در این میان، FIB-4 یکی از پرکاربردترین و معتبرترین ابزارهای غربالگری محسوب می‌شود.

تعریف و محاسبه شاخص FIB-4

شاخص FIB-4 از چهار متغیر سن، AST، ALT و تعداد پلاکت استفاده می‌کند، و از طریق فرمول زیر محاسبه می گردد:
(Age [yr] x AST [U/L]) / ((PLT [10(9)/L]) x (ALT [U/L])(1/2))
این شاخص در ابتدا توسط Sterling و همکارامش برای ارزیابی فیبروز در بیماران مبتلا به هپاتیت C معرفی شد، اما به‌سرعت در سایر بیماری‌ها نیز اعتبارسنجی شد.

تفسیر مقادیر FIB-4

براساس مطالعات معتبر، تفسیر نتایج بدست آمده از محاسبه FIB-4 به صورت زیر می باشد:
•    کمتر از 1.3 → احتمال پایین فیبروز قابل توجه (F2 و بالاتر)
•    1.3 تا 2.67 → ناحیه میانی؛ نیازمند بررسی تکمیلی (Fibro Scan, ELF, MRE)
•    بالاتر از 2.67 → احتمال بالای فیبروز پیشرفته (F3–F4)
در بیماران بالای 65 سال برخی راهنماها میزان 2 را پیشنهاد کرده اند.

ارزش تشخیصی و شواهد بالینی

۱-کبد چرب غیرالکلی (NAFLD/NASH)
راهنماهای AASLD (2023) و EASL (2021) ،  FIB-4 را ابزار خط اول غربالگری فیبروز پیشرفته در بیماران با ریسک متابولیک می‌دانند. مطالعات نشان داده‌اند که FIB-4 دارای NPV بسیار بالا برای رد فیبروز پیشرفته (تا 90–95%) است که آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای استفاده در سطح مراقبت اولیه تبدیل می‌کند.
2-هپاتیت C
در بیماران مبتلا به وبروس HCV، این شاخص حساسیت و ویژگی مناسبی برای تشخیص فیبروز پیشرفته قبل از درمان ضدویروسی دارد. مطالعه اصلی Sterling و همکاران در سال (2006) نشان داد فاکتور FIB-4 برای شناسایی فیبروز پیشرفته در بیماران مبتلا به هپاتیت C حدود 0.76–0.78 است.
3-هپاتیت B
طبق راهنمای EASL 2017، FIB-4 می‌تواند به‌عنوان یک ابزار کمکی برای تصمیم‌گیری در مورد شروع درمان یا نیاز به روش‌های تصویری تکمیلی استفاده شود.
4-مطالعات جمعیتی
مطالعات جمعیتی نشان داده‌اند که FIB-4 با خطر مرگ‌ و میر قلبی–عروقی و کبدی نیز همبستگی دارد و می‌تواند یک نشانگر پیش‌آگهی باشد.

مزایا

•    کاملاً غیرتهاجمی و بدون خطر
•    قابل انجام در تمام آزمایشگاه‌ها با تست¬های روتین
•    هزینه بسیار کم
•    مناسب برای پایش طولانی‌مدت
•    کاربرد وسیع در جمعیت‌های مختلف و حتی مراقبت اولیه

محدودیت‌ها

•    دقت کمتر در افراد زیر 35 سال
•    تحت تأثیر AST/ALT در التهاب حاد، الکل و داروها
•    کاهش پلاکت به دلایل غیرکبدی ممکن است عدد را کاذباً افزایش دهد
•    در ناحیه میانی (1.3–2.67) نیازمند تست‌های تکمیلی است

نتیجه‌گیری

FIB-4 به‌عنوان یکی از معتبرترین و در دسترس‌ترین شاخص‌های غیرتهاجمی برای غربالگری و پایش فیبروز کبد شناخته شده است. راهنماهای معتبر بین‌المللی استفاده از آن را به‌عنوان گام اول در ارزیابی بیماران با کبد چرب یا هپاتیت توصیه می‌کنند.
با وجود محدودیت‌ها، ارزش بالای پیش‌بینی منفی و سهولت استفاده، این شاخص را به ابزاری ضروری در ارزیابی اولیه بیماری‌های مزمن کبدی تبدیل کرده است.

منابع (References)

1.    Sterling RK, et al. Development of a simple noninvasive index to predict significant fibrosis in patients with HIV/HCV coinfection. Hepatology. 2006;43(6):1317–1325.
2.    AASLD Practice Guidance on NAFLD. American Association for the Study of Liver Diseases. 2023.
3.    EASL Clinical Practice Guidelines: Non-invasive tests for evaluation of liver disease severity and prognosis. Journal of Hepatology. 2021.
4.    EASL 2017 Clinical Practice Guidelines for Hepatitis B. Journal of Hepatology. 2017.
5.    McPherson S, et al. Age as a confounder for the FIB-4 index. Hepatology. 2017.
6.    Shah AG, et al. Comparison of noninvasive markers of fibrosis in patients with NAFLD. Hepatology. 2009.
7.    Younossi ZM, et al. Global epidemiology of NAFLD. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2018.
8.    Tapper EB, Loomba R. Noninvasive assessment of steatohepatitis and fibrosis. Gastroenterology. 2018.

تهیه کننده: دکتر نرگس بابادایی، دکترای بیوشیمی بالینی