سل؛ بیماری نهفته‌ای که به یک‌باره فعال می‌شود

 از همین‌رو یادآوری اهمیت سل و پیامدهای غفلت از آن همواره مورد توجه بوده است. سل (TB) یک بیماری عفونی بالقوه جدی است که به طور معمول ، ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، میکروب عامل ایجادکننده سل، از طریق سرفه و عطسه در هوا منتشر می‌شوند و از فردی به فرد دیگر سرایت می‌کنند؛ سال جاری ، شعار «بله ما می‌توانیم به سل پایان دهیم» از سوی سازمان جهانی بهداشت به‌عنوان شعار روز جهانی سل در سال 2024انتخاب شده است و همچون سال‌های گذشته، به بهانه این مناسبت و شعار سالانه آن، به یادآوری اهمیت سل و پیامدهای غفلت از آن به جامعه جهانی و کشورها پرداخته و از این طریق روحی تازه به کالبد برنامه کنترل سل دمیده می‌شود.
از سال 1982 تمام پزشکان جهان معتقد بودند که این بیماری تا سال 2000 کنترل و بحث آن تنها محدود به کتب پزشکی خواهد بود، اما این امید 10 سال بیشتر به طول نینجامید، به طوری که در سال 1993 این بیماری از طرف سازمان بهداشت جهانی به عنوان یک فوریت جهانی اعلام شد و بروز 10 میلیون مورد جدید سل و درمان تنها دو سوم از آنها که در بیش از 50 درصد موارد، درمان ناقص بوده است، عمق فاجعه را در این سال‌ها و بروز سه همه‌گیری از این بیماری، دورنمای کنترل این بیماری را در آینده نزدیک بسیار مبهم نشان می‌دهد.
 احتمال ابتلای هر فردی به این بیماری وجود دارد، اما مواردی از جمله داشتن سیستم ایمنی ضعیف در پی از جمله ابتلاء به HIV / AIDS، دیابت، بیماری شدید کلیه، بعضی سرطان‌ها، درمان سرطان مانند شیمی درمانی، داروهای جلوگیری کننده از رد اعضای پیوندی، بعضی از داروهای مورد استفاده برای درمان آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و پسوریازیس، سوءتغذیه یا وزن کم بدن و سفر یا زندگی در مناطق خاص می‌تواند احتمال ابتلای افراد به بیماری سل را افزایش دهد.
مصرف دخانیات خطر ابتلاء به این بیماری و مرگ ناشی از آن را تا حد زیادی افزایش می‌دهد، همچنین تماس منظم با افراد بیمار می‌تواند از دیگر عوامل افزایش خطر ابتلاء به این بیماری به شمار رود و از آنجا که اصلی‌ترین راه پیشگیری از بیماری در جامعه است، خدمات تشخیصی و درمانی سل در شبکه بهداشتی درمانی کشور رایگان است و وزارت بهداشت به‌طور متوسط برای تشخیص و درمان هر بیمار مبتلا به سل معمولی (حساس به دارو) یک میلیون تومان و برای تشخیص و درمان هر مورد سل مقاوم، 500 میلیون تومان هزینه می‌کند.

بررسی فعال وضعیت افراد خانواده فرد مبتلا به بیماری سل

مهشید ناصحی، مدیر کشوری برنامه کنترل سل و جذام و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: در هر شهرستان کشور حداقل یک آزمایشگاه تشخیص میکروسکوپی سل با خدمات رایگان فعال است و در هر استان حداقل یک آزمایشگاه رایگان کشت سل وجود دارد؛ در مجموع در حال حاضر 423 آزمایشگاه میکروسکوپی، 51 آزمایشگاه کشت سل و ۹ قطب آزمایشگاهی منطقه‌ای و کشوری، خدمات تشخیصی رایگان بیماری سل را ارائه می‌کنند. ساختار این آزمایشگاه‌ها به صورت سطح‌بندی شده و متصل به هم طراحی شده است و به طور معمول نمونه‌های تهیه شده از بیماران توسط مراکز خدمات جامع سلامت و پایگاه‌ها یا خانه‌های بهداشت تابعه آنها دریافت و برای بررسی رایگان به این آزمایشگاه‌ها منتقل می‌شود، به عبارت دیگر نیازی به مراجعه مستقیم بیماران به آزمایشگاه نیست و نمونه‌ها توسط نزدیک‌ترین واحد بهداشتی به محل سکونت یا کار فرد، دریافت و به آزمایشگاه ارسال می‌شود، همچنین شبکه آزمایشگاهی کشور با یک توزیع به نسبت خوب جغرافیایی به ۵۳ دستگاه پیشرفته تشخیص سریع مولکولی سل مجهز شده است که این دستگاه‌ها که طول مدت تشخیص را به ۹۰ دقیقه کاهش می‌دهند.
داروهای مورد استفاده در درمان بیماران مبتلا به سل توسط سیستم بهداشت کشور تأمین و به صورت رایگان از طریق نزدیک‌ترین مرکز یا پایگاه یا خانه بهداشت نسبت به محل سکونت یا کار بیماران، در اختیار آنها قرار می‌گیرد؛ با شناسایی هر مورد مبتلا به سل ریوی، افراد خانواده فرد مبتلا، به صورت فعال بررسی می‌شوند و اگر موردی از بیماری در آنها شناسایی شود، اقدامات تشخیصی و درمانی رایگان انجام و اگر بیماریِ سل فعال نداشته باشند، اما مشخص شود میکروب سل در بدن آن‌ها وجود دارد، درمان و پیشگیری نیز به صورت رایگان تجویز می‌شود.

میزان بروز سالانه سل در کشور

بر اساس تخمین سازمان جهانی بهداشت، میزان بروز سالانه سل در کشور، 11 مورد به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت (معادل ۱۰ هزار مورد جدید در سال) است که مقایسه این رقم با میزان بروز تخمین زده شده توسط سازمان مذکور برای کشورهای همسایه، همزمان دو نکته مهم را یادآوری می‌کند؛ ایران در مقایسه با کشورهای همسایه در مبارزه با این بیماری، بسیار موفق‌تر عمل کرده است و موفقیت‌ها به راحتی می‌تواند تحت تأثیر این همسایگی به مخاطره بیفتد. بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت، میزان بروز تخمینی سل در کشورهای پاکستان 258 مورد به ازای 100 هزار نفر جمعیت، معادل 600 هزار بیمار در سال، افغانستان 185 مورد به ازای 100 هزار نفر جمعیت معادل 76 هزار بیمار در سال و ترکیه 14 مورد به ازای 100 هزار نفر جمعیت معادل 12 هزار بیمار در سال است. در سال 1401 ، 7299 مورد مبتلا به سل در کشور گزارش شده است که 43 درصد این تعداد را زنان تشکیل می‌دهند و 24 درصد این آمار مربوط به افراد غیرایرانی است، همچنین استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان، رکورددار ابتلاء به سل هستند و استان‌های گیلان، خوزستان، خراسان رضوی، قم و یزد در رتبه‌های بعدی قرار دارند، هیچ استانی وجود ندارد که موردی از ابتلاء به سل نداشته باشد و در استان تهران، میزان بروز سل به نسبت جمعیت، از متوسط کشوری بالاتر است.
رعایت آداب صحیح سرفه و عطسه لازمه پیشگیری از تمام بیماری‌های واگیر تنفسی اعم از کووید، آنفلوانزا و سل است، بیماری سل در تمام استان‌های کشور وجود دارد و یک مشکل و اولویت بهداشتی محسوب می‌شود و برخلاف تصور دیرینه مردم، چندین دهه است که به یک بیماری قابل درمان تبدیل شده است. از آنجا که شاه‌علامت ابتلاء به سل ریوی، داشتن سرفه طولانی بیش از دو هفته است، در صورت داشتن این علامت، افراد باید به سل هم فکر و به نزدیک‌ترین مرکز خدمات جامع سلامت، پایگاه یا خانه بهداشت مراجعه کنند و باید توجه داشت که تشخیص و درمان سل در مراکز خدمات جامع سلامت، پایگاه‌ها و خانه‌های بهداشت کشور رایگان است.

بیماری سل ارثی است؟

راه انتقال میکروب بیماری سل از طریق تنفس است و این میکروب به‌راحتی از طریق هوا منتقل می‌شود، بیماری سل یک بیماری ارثی محسوب نمی‌شود و مانند سایر بیماری‌های عفونی یک بیماری مسری است. در صورتی که یکی از اعضای خانواده به بیماری سل مبتلا شود، به دلیل ارتباط نزدیک افراد خانواده در فضای بسته منزل، دیگر افراد خانواده نیز در معرض این بیماری قرار می‌گیرند، به‌طور کلی زمینه ارثی برای ابتلاء به این بیماری وجود ندارد و افرادی که سیستم ایمنی بسیار ضعیفی دارند، در برابر این بیماری آسیب‌پذیرتر هستند. به منظور توقف زنجیره انتقال این بیماری، بیماران مبتلا به سل که تا حداقل یک ماه تحت درمان هستند باید از افراد سالم جدا و قرنطینه شوند. در صورتی که علائم ریوی مزمن مانند سرفه‌هایی که بیش از دو هفته به طول انجامیده است و علتی برای آن وجود ندارد، افراد باید به سرعت به پزشک یا مراکز بهداشت مراجعه کنند، ادامه داد: پس از مراجعه فرد با علائم مشکوک به بیماری سل، نمونه خلط بررسی و تست مخصوص انجام می‌شود و سپس در صورتی که ابتلای فرد به این بیماری محرز شد، بلافاصله اقدامات درمانی آغاز می‌شود.

بروز سل ثانویه با میکروب نهفته

با توجه به انتقال این بیماری از طریق تنفس و هوا، سایر افرادی که با بیمار شناسایی شده در تماس بوده‌اند نیز تحت ارزیابی با استفاده از تست‌های خاص از جمله تست‌های پوستی قرار می‌گیرند، بیماریابی فعال انجام می‌شود تا شاهد کاهش هرچه بیشتر تعداد موارد مبتلا به سل و قطع زنجیره این بیماری باشیم. به طور کلی میکروب سل در بدن نهفته است و توسط سیستم ایمنی بدن سرکوب می‌شود، اما در صورتی که فرد مبتلا به نقص ایمنی باشد، از همان ابتدا سل در بدن فرد منتشر و به سل شدید تبدیل می‌شود. زمانی که سل در بدن کنترل شد، میکروب آن به صورت نهفته در بدن باقی می‌ماند و پس از سال‌ها با توجه به عواملی از جمله افزایش سن، شیمی‌درمانی و تضعیف سیستم ایمنی فرد به هر دلیل، احتمال فعال شدن مجدد این میکروب در بدن وجود دارد که به آن سل ثانویه گفته می‌شود. مراحل تشخیص و درمان سل در سراسر کشور به صورت رایگان انجام می‌شود،: تشخیص ندادن به‌هنگام این بیماری می‌تواند عوارضی برای فرد به همراه داشته باشد و سال‌های متمادی فرد را درگیر خود کند و در صورتی که فرد مراجعه به‌هنگام مراکز بهداشتی و پزشک داشته باشد و روند درمانی برای او آغاز شود، عوارض این بیماری و احتمال مرگ‌ومیر به حداقل می‌رسد.

لانه‌گزینی میکروب سل در ستون فقرات

مجتبی رستمی، متخصص بیماری‌های عفونی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به اینکه عامل ابتلای افراد به بیماری سل، میکروبی به نام مایکوباکتریوم سل است، اظهار می‌کند: بیماری سل می‌تواند در تمام ارگان‌های فرد بروز کند؛ این میکروب می‌تواند استخوان ستون مهره‌ها یا پرده‌های محافظ مغز در درجه اول و سپس ارگان‌هایی از جمله کبد و کلیه را برای لانه‌گزینی انتخاب کند، اما به‌طور معمول این میکروب در نهایت وارد ریه به ویژه ریه سمت راست می‌شود و لانه‌گزینی خود را انجام می‌دهد. میکروب مایکوباکتریوم وارد شده به بدن طور حتم در لحظه ابتدایی ورود فعال نمی‌شود، بلکه در بدن فرد باقی می‌ماند تا فرصتی برای فعال شدن بیابد، در صورت فعال شدن این میکروب در بدن، ممکن است فرد با نارسایی ریه و از بین رفتن ریه مواجه شود و در نهایت توان تنفس را از دست بدهد. در صورتی که لانه‌گزینی میکروب بیماری سل در قسمت ستون فقرات فرد باشد و درمان فرد مبتلا دیر آغاز شود، فلج فرد، شکستگی مهره‌ها و ایجاد قوز در ناحیه پشت بدن دور از انتظار نخواهد بود. علائم بیماری سل ریوی می‌تواند شامل سرفه مزمن با بیش از سه هفته استمرار، خلط خونی، کاهش وزن یا کاهش حجم عضله، درد قفسه سینه هنگام تنفس و خستگی و بی‌حالی باشد، روند ابتلاء به این بیماری در حال حاضر بسیار کاهش یافته است و کشور ایران نیز جزو کشورهایی به‌شمار می‌رود که موارد ابتلای پایینی به این بیماری در آن ثبت می‌شود. در صورتی که این بیماری به موقع تشخیص داده شود درمان دارویی آن بسیار مؤثر واقع خواهد شد، در صورتی که علائم فردی احتمال ابتلای وی به بیماری سل را نشان دهد، در برخورد اولیه، از این فرد تست تشخیصی پوستی انجام می‌شود و در صورتی که بیمار با علائمی از جمله سرفه‌های مزمن، تب خفیف و مداوم و لاغری پیش‌رونده مراجعه کند، ریه او نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. افراد به منظور پیشگیری از ابتلاء به بیماری سل باید علاوه بر رعایت کردن دستورالعمل‌های بهداشتی، تهویه مناسب برای محیط‌های بسته، اجتناب از حضور در فضاهای دارای آلودگی بالا و استفاده از ماسک در مناطق آلوده و پرتراکم را مد نظر داشته باشند.
بهترین راه برای پیشگیری از ابتلاء به بیماری سل، پرهیز از حضور در مکان‌های دارای آلودگی بالا است، همچنین واکسن باسیل کالمت گورین که با نام واکسن «ب ث ژ» نیز شناخته می‌شود، برای پیشگیری از ابتلاء به سل استفاده می‌شود؛ این واکسن از باسیل ضعیف شده بیماری سل گاوی ساخته می‌شود و نام آن برگرفته از کاشفین این واکسن یعنی آلبرت کالمنت و کامل گرین است و می‌تواند برای یک دوره پانزده‌ساله فرد را از ابتلاء به این بیماری محافظت کند. تغذیه مناسب و شیوه زندگی سالم نیز به درمان این بیماری کمک می‌کند و مصرف داروها تنها روش مبارزه با بیماری سل است؛ در بسیاری از موارد می‌توان بیماری سل را با استفاده از داروی مناسب و روش صحیح استفاده از آن درمان کرد، تشخیص دقیق نوع آنتی‌بیوتیک و طول درمان به مواردی مانند سن بیمار، سلامت عمومی، نوع سل و محل عفونت بستگی دارد و ممکن است افراد مبتلا به سل پنهان تنها به یک نوع آنتی‌بیوتیک نیاز داشته باشند، در حالی که افراد مبتلا به نوع فعال آن به‌طور معمول به چند نوع دارو نیاز خواهند داشت، بیماران مبتلا به سل مدتی طولانی باید از آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده کنند، طول درمان استاندارد برای یک دوره مصرف آنتی‌بیوتیک حدود شش تا 9 ماه است.